Podobnie jak inne wsie zakładane na Ziemi Myślenickiej w drugiej połowie XIV wieku Skomielna (pisana do XVIII w. bez przydomku "Biała") była królewszczyzną osadzoną na prawie magdeburskim, z długim terminem „wolnizny” (ok. 20 lat), ułatwiającym zagospodarowanie się na tej surowej, podgórskiej ziemi. Panujący wówczas władca nadał przywilej założenia osady zacnej osobie (osadźcy), przypisując mu oznaczoną ilość ziemi, którą mógł rozdzielić.
     Osadźca wyszukał prawdopodobnie wśród Wiślan pierwszych osadników i to nie wielu, bo zaledwie kilku, którzy wraz z rodzinami zgodzili się na osiedlenie w tak dzikiej krainie, jaką była Puszcza Karpacka. Taką małą ilość osadników w Skomielnej potwierdza spis poborowy z 1581 r. Było wówczas 9 kmieci na 9 łanach¹. Istniał także podwójny łan, własność osadźcy który otrzymał od króla wraz z dziedzicznym tytułem sołtysa. Miał on prawo do przydzielania łanów leśnych przybywającym do wsi osadnikom, prawo do sądzenia i pobierania opłat. Obowiązkiem zaś było stawianie się zbrojnie na wezwanie panującego. Wieś założono systemem łanów leśnych czyli lokowana była na surowym korzeniu, co oznaczało konieczność karczowania lasów. Łany wynosiły po 40-50 morgów. Wykarczowanie 1 morga ziemi wymagało wycięcia i wykopania ok. 700 drzew. W ciągu 10 lat pracy jedna rodzina mogła przygotować dla siebie 10-15 morgów. Wypalanie lasów było zabronione. Zazwyczaj na środku wykarczowanego łanu, zwanego do dziś rolą osadnik budował zagrodę. Z biegiem czasu rodzina się powiększała, ziemię dzielono i przybywało zagród.
     Nazwy poszczególnych ról wywodziły się od nazwisk ² pierwszych osadników. Według M. Zawadzkiej autorki „Kroniki Skomielnej Białej", która badała najstarsze metryki dotyczące naszej wsi znajdujące się w rabczańskiej parafii, pierwsi osadnicy nosili nazwiska; Adamiec, Gacek, Grzonka, Handzel, Nowak, Paś, Słowiak, Sroka i Żur. To twierdzenie poparła tym, że w/w osadnicy spełnili następujące warunki: posiadali najdawniejsze pochodzenie, mieli związek z nazwą roli i liczne rozkrzewienie rodzinne do 1636 roku.

Nie wiadomo kto był osadźcą, ani która rola była sołtysia. Można brać pod uwagę rolę:

• Gackową, największą w Skomielnej i jedną z największych ról w pow. myślenickim (ponad 70 morgów),
• Krzysztofiakową, z najbardziej urodzajną ziemią,
• Kiszkową (Smrekową) na której był folwark (obecnie rola Folwark, od którego przejęła nazwę),
• Żurową, która rozciągała się od zboczy Lubonia Wielkiego po granice ze Skawą. Z początkiem XX w. wydzielono z niej rolę Karczmisko, na której jeszcze do roku 1894 istniała karczma,

Na starych planach wsi naniesione są nazwy ról, których już nie ma, a pochodziły od nazwisk wcześniejszych osadników: Kołodziejowa - 1606, Mroczkowa - 1627 i Śmiałkowa - 1632, oraz późniejszych: Kramarczykowa - 1680 i Urbańczykowa - druga poł. XVII w. Niegdyś do Skomielnej należały także role: Niewiadom i Luboń Mały (obecnie w granicach Naprawy, gmina Jordanów).

W 1581 r. Skomielna jako wieś składała się z 9 łanów kmiecych, 1 łanu sołtysiego, 3 zagrodników bez roli, 2 komorników z bydłem, 3 komorników bez bydła, 4 zarębników i 1 rzemieślnika⁴. Zagrodnicy posiadali niewielki przydział ziemi, nie wystarczający do wyżywienia rodziny. Aby przeżyć, musieli najmować się do pracy. Zarębnicy wraz z kmieciami byli najzamożniejszymi gospodarzami we wsi. Zarębki to były pola uprawne po wykarczowanym lesie, poza rejonem wsi, podobne do polan, a ich właściciele (zarębnicy) płacili takie same opłaty jak kmiecie. Chałupnicy posiadali tylko swoje chałupy, a biedniejsi, którzy nawet tego nie mieli i mieszkali kątem u gospodarzy zwano komornikami lub kątnikami. Jedni i drudzy należeli do najbiedniejszej warstwy społeczności wiejskiej określanej w metrykach parafialnych jako „inquilinus”, dostarczającej siły roboczej sołtysom, folwarkom i bogatym gospodarzom.
     Historycy twierdzą, że do takiego podziału społecznego celowo doprowadziła magnateria i szlachta by rozbić jedność wiejskiej ludności. Następstwem tych niecnych działań było odbieranie ziemi dziedzicznym sołtysom i wyzysk (pańszczyzna) biedniejszych mieszkańców wsi.
Na rolach, gdzie kiedyś gospodarzył jeden posiadacz, z biegiem czasu pojawiło się kilku lub kilkunastu właścicieli, skutkiem czego dawne role podzielone zostały na „półrolki”, „ćwiercizny”, „ośmizny”. Proces ten musiał rozpocząć się bardzo dawno, skoro już w połowie XVII wieku przeciętne gospodarstwo kmiece liczyło w naszych okolicach 1/4 łana⁵ .
     Rejestr poborowy podaje, że 1629 r. było w Skomielnej Białej 10 łanów kiemiecich, 3 zagrodników bez roli i jeden komornik bez bydła. Dla porównania w Rabce było 11,5 łana, 1 komornik z bydłem i jeden bez bydła⁶ . Podobna sytuacja była pięćdziesiąt lat później z tym, że oprócz 3 zagrodników bez roli, przybyło 3 zagrodników z nadziałem ziemi.
     Według rabczańskiej metryki gdzie odnotowano imię i nazwisko chrzczonego dziecka, rodziców i chrzestnych w latach 1605-1608 Skomielnę zamieszkiwały 44 rodziny, które nosiły następujące nazwiska: Gawron, Prosczak, Sroka, 3x Paś, Woiczyk, Fornal, Baczek, Merczioch, Kołodziej, 2x Żur, Knurowski, Sroczka, Sroka, Grząnka, Lubieński, Handzel, Faber, Piątek, Baczkowiecz, 2x Skorupa, Chramy, Dudek *2, Gacek, Spolnik, Ptaśnik, Lach, Słowiak, 2x Żurek, Nowak, Janiecz, Jadamiecz, Pasternak, Woidela, Tomczyk, Kordaczka, Leśny, Ligus, Makówka, Wróbel.
     W następnych latach pojawiają się we wsi rodziny o następujących nazwiskach: Kowal - 1606, Stolarz - 1618, Kowalik -1631, Faberferus (kowal) - 1648, Bednarek - 1610, Bednarz - 1630, Begnarsz - 1617, Czieslak - 1610, Młynarska - 1609, Molitor (młynarz) - 1617, Sewcowa - 1630, Sutor (szewc) - 1635, Slosarz, Szloszczak - 1645,
     W tych wcześniejszych czasach, jakie obejmują metryki zauważa się duży ruch ludności w Skomielnej. W ciągu 17 lat, począwszy od 1605 r. na 40 ślubów, aż 24 dotyczy dziewcząt, które wychodziły za mąż poza Skomielną, z tego 4 do Rabki, po 2 do Bysiny, Jasienicy, Skawy i Poręby, pozostałe do Chełma, Jurkowa, Krzeczowa, Lubnia, Naprawy, Pieniążkowic, Ponic, Poręby "Racziborskiej", Rdzawki, Sieniawy i Słonego. Do Skomielnej zaś przyżenił się m.in. w 1616 r. Sobcze z Lubnia, Uchacz, Kukla, Żeleźnik z Sącza⁷.
     Wielu rodzin, kiedyś tak licznych w Skomielnej jak: Gawronów, Gielów, Woiczików, Wróblów już nie ma, ale pojawili się w sąsiednich miejscowościach np. w Rabce. Krzysztofiakowie notowani w 1638 r. po niespełna 200 latach znikają ze wsi całkowicie.
     Ten ciągły ruch ludności w Skomielnej dowodzi, że ludzie tu nie byli przywiązani do ziemi (glebae adscripti) nakazem właściciela dóbr ziemskich, jak w innych regionach kraju.
     Pod datą 1616 jest ciekawy zapis, że Wojciech i Ewa Pasternakowie chrzczą drugą córkę Jadwigę, której chrzestnymi są aż trzy osoby; "Nobilis Dominus Blasius Orzyleczki (szlachcic Przyłęcki), Andreas Keszowski, Orszula Kubaszówna de Scomielna" Nie wiadomo kim byli Pasternakowie, później przenieśli się do Ponic.
Do roku 1636 notowanych jest dwóch wójtów. Pierwszy był szlachcicem, bez wymienionego nazwiska - Andreas Adwocati generosi, a drugim Albertus Adwocatus Scomeliessis, później notowany jako Albertus Woyt⁸.

W latach 1605 -1636 mieszkało w Skomielnej 681 osób, w tym 213 mężczyzn oraz 468 kobiet i dzieci⁹.
1786 - wieś liczyła 922 osoby.
1847 - 1848 zmarło na cholerę 458 osób tj. 30% mieszkańców. W innych okolicznych wsiach wskaźnik procentowy był o wiele wyższy.
     W roku 1890 r. na kilka lat przed odłączeniem się od rabczańskiej parafii Skomielna Biała liczyła 1317 mieszkańców, o 19 osób więcej niż Rabka.
Obecnie (2004 r.) wieś liczy ponad 2700 mieszkańców.

Etnografowie podają, iż w okolicach Skomielnej Białej zamieszkiwało kilka grup etnicznych. Górne dorzecze Raby, doliny na północnych stokach Gorców, a także część Beskidu Wyspowego zajmowała zwarta grupa Zagórzan. Podhalanie zamieszkiwali na zachodnich i południowych stokach Gorców (Obidowa), oraz w dolinie Raby (okolice Chabówki i Rokicin). Ludność która zamieszkiwała kiedyś od Rabki i Mszany Dolnej w stronę Myślenic określa się mianem górali Kliszczaków. Większość badaczy zajmujących się tym problemem (Z. Szewczyk, Flizak, K. Potkański, R. Reinfuss) zalicza mieszkańców Skomielnej Białej do Kliszczaków, a tylko nieliczni do Zagórzan (Wincenty Pol). Zagórzanie i Podhalanie nie uważali Kliszczaków za prawdziwych górali, ale za „grupę pośrednią między Góralami a Lachami” Czynniki kształtujące rozwój kultury ludowej poszczególnych grup związane były z warunkami geograficznymi, oraz społeczno - ekonomicznymi. Gwara którą posługiwali się Kliszczacy należała do dialektu małopolskiego, w którym zaznaczały się pierwiastki mowy góralskiej, oraz wpływ języków słowackiego i węgierskiego. W roboczym ubiorze męskim Kliszczaków zwracały uwagę płócienne spodnie ze strzępkami powstałymi po wypruciu części nici u dołu nogawicy. Ubiór kobiet łączy w sobie elementy stroju góralskiego i krakowskiego¹⁰.
     Gdyby zapytać najstarszego mieszkańca wsi czy jest góralem Zagórzaninem, Kliszczakiem lub Podhalaninem to odpowie prosto, że jest "Skumielnianinem. I niech tak pozostanie!

----------------------------------------------

¹ A. Pawiński, Polska w XVI wieku, t. 3, Małopolska, Warszawa 1886, s. 49.
² Bystroń w swojej Etnografii Polskiej twierdzi, że nazwiska chłopskie powstały dopiero w XIX wieku po uwłaszczeniu, w związku z potrzebą dokładniejszego oznaczania ludzi dla celów podatkowych, wojskowych itd. Dodaje, że chłopi często zapominali te nowe, nadane nazwiska, używając nadal imion i przezwisk i przydomków. Na wsi gdzie wszyscy się znali wystarczało to zupełnie. Metryki rabczańskie z początku XVII w. dotyczące Skomielnej temu zaprzeczają.
³ Dudek Simon, mąż Jadwigi (zapis z 1610) wcześniej, bo pod datą 1607 notowany jest jako Simon Dudch Platze, mąż Jadwigi. Prawdopodobnie od niego pochodzi nazwa roli Dudowa.
⁴ A. Pawiński, Polska w XVI wieku, t. 3, Małopolska, Warszawa 1886, s. 49.
⁵ Franciszek Kiryk, Dzieje powiatu myślenickiego w okresie przedrozbiorowym, MPM, t. 1, s. 90.
⁶ Rejestr poborowy województwa krakowskiego z 1629 r., oprac. W. Domin, J. Kolasa, E. Trzyna, S. Żyga, pod red. Stefana Inglota, Wrocław 1956, s.66.
⁷ M. Zawadzka, Kronika Skomielnej Białej - Ludność, s. 30/31.
⁸ M. Zawadzka, Kronika Skomielnej Białej - Ludność, s. 18.
⁹ Tamże.
¹⁰ W. Pol, Rzut oka na północne stoki Karpat, Kraków 1851, M. Zawadzka, Historia Skomielnej Białej - Ludność, s. 3.

Opracowałem na podstawie:
"Polska w XVI wieku", t. 3, Małopolska A. Pawińskiego, 
"Monografia Powiatu Myślenickiego" wyd. w 1970 r. pod red. naukową prof. Romana Reinfussa,
"Kronika Skomielnej Białej" Marii Zawadzkiej,
"Dzieje Parafii św. Sebastiana w Skomielnej Białej do roku 1975" ks. mgr Józefa Urbańczyka.
--------------------------------------

Tadeusz_Gacek - grudzień 2004

POWRÓT DO GÓRY